Các thương tổn ở da do động vật chân đốt

Những điểm thiết yếu cho chẩn đoán

Nổi mụn khu trú kèm theo ngứa.

Các thương tổn giống đinh nhọt có chứa các con chân đốt còn sống.

Các mảng ban đỏ mềm và di chuyển (ấu trùng di trú).

Mày đay toàn thân hoặc hồng ban đa dạng ở một số bệnh nhân.

Nhận định chung

Một số động vật chân đốt (ví dụ hầu hết các muỗi gây hại và ruồi đốt) đều dễ dàng bị phát hiện khi chúng đốt. Rất nhiều bọn khác thì không như vậy, ví dụ như chúng quá nhỏ, vì không có phản ứng tức thời, hoặc là chúng đốt khi người ta đang ngủ. Phản ứng có thể xuất hiện sáu nhiều giờ, rất nhiều trong số chúng là dị ứng. Đa số bệnh nhân có xu hướng gặp bác sĩ điều trị khi tổn thướng đã nhiều và ngứa nặng. Rất nhiều người chỉ có phản ứng dữ dội với lần tiếp xúc đầu tiên với một con chân đốt do đó với các tổn thương ngứa biểu hiện trên đường di chuyển tới khu mới. Chấy rận trên cơ thể, bọ chét, rệp, và các loại muỗi địa phương đều cần phải xem xét. Người ta thường nhận định một cách sai lầm rằng nhện là nguyên nhân chính của các vết cắn, nhện rất ít khi tấn công người dù là nhện nâu (Loxosceles laeta, Loxosceles reclusa) có thể gây các phản ứng hoại tử nghiêm trọng và chết do tan huyết, và nhện quả phụ đen (Latrodectus mactans) có thể gây ra các triệu chứng toàn thân nghiêm trọng và chết. Ngoài các vết cắn của chân đốt các tổn thương thông thường nhất là do nọc (côn trùng thuộc bộ cánh màng Hymenoptera, ong bắp cày, ong, kiến, bọ cạp) hoặc do cắn (động vật nhiều chân), các tổn thướng giống đinh nhọt do ruồi, ấu trùng của côn trùng hai cánh hoặc bọ chét cát trong da và sự phát ban thẳng dần do ấu trùng di chuyển.

Lâm sàng

Có thể khó chẩn đoán khi bệnh nhân không để ý lần bị tấn công đầu tiên mà chỉ để ý khi có phản ứng muộn. Các vết cắn đặc trưng thường theo nhóm và có xu hướng nằm ở các phần không che đậy của cơ thể (ví dụ ruồi nhuế, muỗi mắt) hoặc ở quanh eo lưng hay ở phần uốn của cơ thể (ví dụ các con bét ve nhỏ hoặc côn trùng trong chăn gốì hoặc trong quần áo). Phản ứng thường xuất hiện muộn sau 1 - 24 tiếng hoặc lâu hơn. Hầu như luôn luôn có ngứa và có lẽ là ngứa không thể chịu nổi một khi bệnh nhân bắt đầu gãi. Nhiễm khuẩn thứ phát có thể xuất hiện do gãi. Thường là chứng mày đay nốt phỏng. Các mụn sẩn có thể trở thành bọng nước. Để tạo điều kiện cho chẩn đoán nên tìm hiểu khả năng tiếp xúc với côn trùng chân đốt bằng hỏi kỹ về nghề nghiệp và các hoạt động gần nhất của bệnh nhân.

Sau đây là các côn trùng chân đốt chính:

Rệp: Trong các kẽ hở của giường và đồ gỗ, các vết cắn có xu hướng theo đường thẳng hoặc thành đám. Mày đay sẩn là một tổn thương đặc trưng cho các vết cắn của rệp. Người ta cho rằng Cimex lectularius (rệp) có thể có vai trò trong việc truyền viêm gan B. Một loại rệp cùng họ (sống nhọn) được thông báo có xu hướng tăng cường đốt người.

Bọ chét: Bọ chét là các ngoại ký sinh trùng hút máu, sống trên chó, mèo, người và các loài khác nữa. Nước bọt của nó gây ra mày đay mụn sẩn đối với những người nhạy cảm. Ctenocephalides felis và Ctenocephalides canis là các loại thông thường nhất tìm thấy ở mèo và chó, và cả hai loài này đều tấn công người. Bọ chét ở người, Pulex irritans, ít khi được các bác sĩ thú y công nhận là gây bệnh ở động vật nuôi.

Để phá vỡ chu trình sống của bọ chét cần phải xử lý nhà ở, vật nuôi và môi trường bên ngoài dùng các chất diệt côn trùng nhanh, các chất diệt côn trùng còn lại và một chất điều hoà sinh trưởng. Chim và cá đặc biệt nhạy cảm và phải bảo vệ chúng khi khử trùng.

Con bét: Thường bắt được khi chạm vào các cây mọc thấp. Âu trùng của bét có thể tấn công rất nhiều người, ở châu Phi và Ấn Độ, chúng bị nhầm lẫn với Trombiculidae (chigger). Chứng liệt lên đôi khi có thể truy ra nguyên nhân từ vết cắn của con bét và lấy đi con bét có thể làm mất triệu chứng. Con bét có thể truyền bệnh sốt richettsia vùng núi Rocky, bệnh Lyme, sốt hồi quy.

Con chigger hay rệp đỏ: Là ấu trùng của con bét Trombiculid. Một vài loài hạn chế ở một số nước đặc biệt và thường giới hạn trong những môi trường sống địa phương (ví dụ mảnh quả mọng, bờ rừng, bãi cỏ, đồi cây, bụi nhỏ ở ao, trang trại gia cầm), chúng tấn công người, thường ở xung quanh thắt lưng, trên cá chân, gây ra ngứa tăng dần tới sẩn đỏ nhiều giờ. Đôi khi có thể trông thấy rệp đỏ ở tâm của nốt sần chưa bị gãi. Rệp đỏ là nguyên nhân phổ biến nhất gây các tổn thương do động vật chân đốt.

Bét chim: Lớn hơn rệp đỏ, bét chim nhiễm vào chuồng bồ câu hay tổ bồ câu dưới mái hiên. Con bét tăng nhanh số lượng ở bất kỳ chỗ nào trên cơ thể, mặc dù những người nuôi gia cầm thường bị tấn công ở bàn tay và cẳng tay. Máy điều hoà nhiệt độ có thể hút phải bét chim và làm nhiễm vào các cư dân sống trong phòng. Bét ở động vật gậm nhấm từ chuột có thể gây ra các tác dụng tương tự. Chẩn đoán bét chim, bét gậm nhấm hoặc bét thảm có thể bị bỏ qua và bệnh nhân lại được điều trị bệnh khác.

Con bét ở các vật lưu kho: Các con này có màu trắng và hầu như không nhìn thấy được và chúng nhiễm vào các vật như cùi dừa khô, vỏ quả vanilla, mía, rơm, hạt bông, ngũ cốc. Những người làm việc với những vật này có thể bị tấn công, đặc biệt ở tay và cẳng tay và đôi khi ở chân. Chăn gốì bị nhiễm đôi khi có thể gây ra viêm da toàn thân.

Sâu buớm có lông gây mày đay: Các sợi lông bị thổi đi từ kén hoặc từ các con bướm gây ra các đợt bùng nổ tái phát nghiêm trọng và thường là theo mùa như ở một số bang phía nam của nước Mỹ.

Bệnh da do bọ chét đào hang: Được biết là con Tunga penetrans gây ra và tìm thấy ở châu Phi, Tây Ân và Nam Mỹ. Con cái đào hang dưới da, hút máu, làm sưng lên tới 0,5cm rồi sau đó đẻ trứng. Nó có thể dẫn đến loét, viêm mạch bạch huyết, hoại thư, nhiễm khuẩn máu, trong một số trường họp nguy hiểm gây tử vong. Phun thuốc ethyl chlorid sẽ giết chết côn trùng và có thể khử côn trùng bằng thuốc diệt côn trùng lên đất.

Chẩn đoán phân biệt

Động vật chân đốt cần phải được xem xét khi chẩn đoán phân biệt các tổn thương ở da có bất kỳ chứng nào như trên.

Phòng tránh

Tốt nhất là tránh các vùng bị nhiễm, giữ vệ sinh cá nhân, định kỳ khử trùng quần áo, chăn, gối, ga giường và đồ gỗ. Chấy rận, rệp, ve, bét đều có thể bị tiêu diệt bằng bôi lindan (Gammexane, Kwell, Scabene) vào đầu và quần áo. (Không cần phải vứt bỏ quần áo). Benzyl benzoat và dimethylphthalat là các thuốc diệt ve bét rất hiệu quả; quần áo phải được thấm, phun hoặc nhúng trong nhũ tương xà phòng.

Điểu trị

Cần phải lấy ra các động vật chân đốt còn sống một cách cẩn thận bằng nhíp sau khi dùng rượu và bảo quản rượu để định loại. Ở vùng có dịch bệnh sốt do richettsia vùng núi Rocky đặc hữu, không nên bắt bét bằng tay vì có thể bị nhiễm bệnh. Kem hoặc sữa corticosteroid rất hữu ích. Có thể dùng kem hay sữa crotamiton; đó là một chất diệt bét cũng như là chất chống ngứa. Sữa calamin hoặc quần áo ẩm mát luôn luôn thích hợp. Có thể dùng kem, sữa hoặc bột kháng sinh nếu nghi ngờ có nhiễm khuẩn thứ phát.

Các tổn thương khu trú kéo dài có thể điều trị bằng corticosteroid dùng trong tổn thương. Kem có chứa chất gây teo cục bộ không có hiệu quả lắm và có thể gây nhạy cảm. Nọc của rất nhiều động vật chân đốt có thể làm giảm độc bằng bột papain trộn với nước, hoặc nhôm clorua hexahydrat (Xerac AC).

Nước chiết từ túi nọc của ong, côn trùng thuộc bộ cánh màng Hymenoptera, ong bắp cày hiện nay đã có thể dùng cho liệu pháp miễn dịch đối với các bệnh nhân quắ mẫn những chúng rất đắt. Tuy nhiên cần phải điều trị vì hàng năm ở Mỹ có tới 50 - 100 người chết vì những bệnh này. Xấp xỉ 5% số bệnh nhân không có phản ứng.