Tổng quan nhiễm khuẩn hô hấp cấp ở trẻ em

Tầm quan trọng và định nghĩa nhiễm khuẩn hô hấp cấp

Tầm quan trọng của nhiễm khuẩn hô hấp cấp

Nhiễm khuẩn hô hấp cấp là bệnh lý phổ biến ở trẻ em và gây tỉ lệ tử vong cao nhất so với các bệnh khác. Các thông báo chính tại hội nghị quốc tế về chống nhiễm khuẩn hô hấp cấp cho biết hàng năm trên thế giới có khoảng 4,3 triệu trẻ em < 5 tuổi chết vì nhiễm khuẩn hô hấp cấp trong đó chủ yếu do viêm phổi. Mỗi năm một đứa trẻ bị 4-6 lần nhiễm khuẩn hô hấp cấp làm ảnh hưởng đến ngày công lao động của bố mẹ, là gánh nặng đối với xã hội. Do nhiễm khuẩn hô hấp cấp có tầm quan trọng như vậy nên Tổ chức y tế thế giới và Unicef đã đưa ra chương trình phòng chống bệnh nhiễm khuẩn hô hấp cấp với mục tiêu cụ thể là làm giảm tỉ lệ tử vong do nhiễm khuẩn hô hấp cấp ở trẻ < 5 tuổi, cùng với mục tiêu lâu dài là làm giảm tỉ lệ mắc bệnh và giảm tỉ lệ kháng kháng sinh.

Định nghĩa

Nhiễm khuẩn hô hấp cấp bao gồm các nhiễm trùng ở bất kỳ vị trí nào trên đường hô hấp, bao gồm mũi, tai, họng, thanh quản, khí quản, phế quản, tiểu phế quản, phổi. Thời gian bị bệnh không  quá 30 ngày, ngoại trừ viêm tai giữa cấp là 14 ngày.

Dịch tễ và nguyên nhân

Hàng năm đa số trẻ em bị mắc 4-6 lần nhiễm khuẩn hô hấp cấp, chiếm một phần lớn bệnh nhân đến khám tại các cơ sở y tế. Tại hội nghị Tham khảo Quốc tế về chống nhiễm khuẩn hô hấp cấp lần thứ nhất tổ chức tại Washington năm 1991, cho biết hàng năm trên thế giới có khoảng 4,3 triệu trẻ em <5 tuổi đã chết vì nhiễm khuẩn hô hấp cấp trong đó chủ yếu do viêm phổi. Mười ngàn tử vong mỗi ngày chỉ do một nguyên nhân. Chưa có bệnh nào làm trẻ chết nhiều như vậy, trong đó đáng chú ý là 90% số tử vong này tập trung ở các nước đang phát triển. Đến tháng 7 năm 1997, hội nghị quốc tế của TCYTTG tại Canberra đã tổng kết là tử vong do nhiễm khuẩn hô hấp cấp dưới chiếm 19% tử vong ở trẻ em <5 tuổi. Sau đây là một vài con số thống kê:

Tình hình mắc bệnh – tử vong chung của nhiễm khuẩn hô hấp cấp

Tình hình mắc bệnh

Trong cộng đồng.

Bảng: Số đợt nhiễm khuẩn hô hấp cấp hàng năm tại khu vực thành phố.

Bảng: Số trẻ em bị nhiễm khuẩn hô hấp cấp đến khám tại các phòng khám bệnh ngoại trú:

Trong bệnh viện:

Bảng: Số trẻ em bị nhiễm khuẩn hô hấp cấp đến điều trị  tại bệnh viện:

Tình hình tử vong

Trong hội nghị Washington, 1991, đã thông báo số liệu sau đây của Wafula, về tử vong hàng năm trong 1000 trẻ đẻ sống:

Bảng: Tình hình tử vong hàng năm trong 1000 trẻ đẻ sống.

Nhìn chung, tại các nước đang phát triển, nhiễm khuẩn hô hấp cấp là nguyên nhân mắc bệnh hàng đầu  ở trẻ em <5 tuổi, là nguyên nhân đến khám bệnh cũng như vào điều trị hàng đầu tại các tuyến y tế và cũng là nguyên nhân tử vong làm trẻ chết nhiều nhất. Thật  vậy, nguyên nhân ước tính của 12,8 triệu tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi, 1990 : nhiễm khuẩn hô hấp cấp 33,4 % (4,3 triệu), tiêu chảy 24,8 % ( 3,2 triệu ), nguyên nhân khác 41,8% (5,4 triệu). Theo số liệu của TCYTTG năm 2000 thì các nguyên nhân chính gây tử vong cho trẻ em <5 tuổi trên toàn cầu là: do suy dinh dưỡng 54%, do tử vong chu sinh 22%, do viêm phổi: 20%, do tiêu chảy 12%, do sốt rét 8 %, do sởi 5%, do HIV/ AIDS 4% và do các nguyên nhân khác 29%.

Tình hình ở Việt nam

Nhiễm khuẩn hô hấp cấp phổ biến ở thành thị hơn là nông thôn, tỉ lệ mắc bệnh ở nước ta tăng lên vào tháng 4, 5 và tháng 9, 10 ( Viên Lao và Bệnh Phổi 1984).Nguyên nhân có thể do yếu tố ấm nóng, gió mùa Việt Nam.

Trung bình 1 xã 8000 dân có 1000 trẻ dưới 5 tuổi, hàng năm sẽ có khoảng 1600 - 1800 lượt mắc nhiễm khuẩn hô hấp cấp, trong đó khoảng 400 - 450 lượt là viêm phổi và khoảng 40 - 50 lượt viêm phổi nặng.

Bệnh viện St. Paul (Hà Nội) từ 1987 - 1989 : số trẻ đến khám do bệnh hô hấp là 37.416, do bệnh tiêu hóa 8.481. Số vào điều trị do bệnh hô hấp là 6.115, do bệnh tiêu hóa 2.287. Số tử vong do bệnh hô hấp là 530, do bệnh tiêu hoá là 52. Tỉ lệ tử vong trong điều trị do bệnh hô hấp là 8,6%, do bệnh tiêu hoá là 2,5%.

T.P. Hồ Chí Minh (1991) : số trẻ đến khám do bệnh hô hấp là 138.020, do bệnh tiêu chảy 31.092. Số vào viện do bệnh hô hấp là 24.258, do bệnh tiêu chảy 12.182.

Tỷ lệ mới mắc và gánh nặng của nhiễm khuẩn hô hấp cấp đối với xã hội

Ở thành phố: 5 - 6 đợt nhiễm khuẩn hô hấp cấp /trẻ/năm. Ở nông thôn : 3 - 5 đợt (Việt Nam : 1,6 đợt).

Tỷ lệ mới mắc nhiễm khuẩn hô hấp cấp giống nhau ở các nước đã và đang phát triển.

Bệnh nhiễm khuẩn hô hấp cấp hiện nay phổ biến vì: Bệnh cấp ở trẻ em, số lượng đến khám bệnh đông, số lượng điều trị tại bệnh viện đông.

Như vậy nhiễm khuẩn hô hấp cấp là gánh nặng cho xã hội vì:

Tỉ lệ mắc bệnh và tử vong cao. + Chi phí tốn kém cho điều trị.

Ảnh hưởng ngày công lao động của bố mẹ.

Tình hình viêm phổi

Trên thế giới

Bảng: Số đợt viêm phổi hàng năm ở trẻ dưới 5 tuổi.

Ở nước Việt nam

Viêm phổi chiếm khoảng 33% trong tổng số tử vong ở trẻ nhỏ do mọi nguyên nhân.

Khoảng 2,8/1000 số trẻ chết là do viêm phổi.

Với 7 triệu trẻ dưới 5 tuổi trong cả nước, ước tính số chết do viêm phổi không dưới 20.000/năm.

Yếu tố nguy cơ chính gây viêm phổi và tử vong của nhiễm khuẩn hô hấp cấp

Trẻ nhỏ < 2 tháng.

Sinh non yếu. Không được bú mẹ. Thiếu vitamin A. Suy miễn dịch.

Thời tiết: nhiễm lạnh, yếu tố ấm nóng, gió mùa Việt Nam. Ở đông đúc, nhà ở chật chội, thiếu vệ sinh.

Phơi nhiễm người mang mầm bệnh.

Tiếp xúc không khí ô nhiễm: khói thuốc, khói bếp, bụi, lông súc vật.

Nguyên nhân gây nhiễm khuẩn hô hấp cấp và viêm phổi ở trẻ em

Virus là nguyên nhân chính gây nhiễm khuẩn hô hấp cấp ở trẻ em các nước phát triển và đang phát triển.

Ở các nước đã phát triển, nguyên nhân phổ biến gây viêm phổi là virus, trong đó virus hợp bào hô hấp ( RSV) là phổ biến.

Ở các nước đang phát triển, vi khuẩn là nguyên nhân phổ biến gây viêm phổi, chiếm hàng đầu là Phế cầu, H. Influenza.

Tỷ lệ tìm được vi khuẩn qua 13 công trình nghiên cứu ở trẻ em bị viêm phổi trước đó chưa dùng kháng sinh là 55%.

Nội dung chương trình nhiễm khuẩn hô hấp cấp tại Việt Nam

Để phòng và giảm tỷ lệ tử vong do nhiễm khuẩn hô hấp cấp, cần thực hiện 4 nội dung:

Nâng cao chất lượng của y tế cơ sở trong chẩn đoán và điều trị nhiễm khuẩn hô hấp cấp (chủ yếu là viêm phổi).

Làm tăng số trẻ được thăm khám.

Nâng cao khả năng của cán bộ trong chẩn đoán và điều trị nhiễm khuẩn hô hấp cấp.

Cung cấp đủ thuốc điều trị nhiễm khuẩn hô hấp cấp.

Cung cấp đủ phương tiện cần thiết để chuyển bệnh nhân lên tuyến trên.

Giáo dục bà mẹ các kiến thức cơ bản về phòng bệnh, phát hiện và xử trí nhiễm khuẩn hô hấp cấp

Kiến thức về chăm sóc con khỏe.

Biết lúc nào cần đem con đến cơ sở y tế.

Biết lợi ích của việc tiêm phòng.

Biết lợi ích của sữa mẹ.

Biết tác hại của khói, bụi.

Tổ chức tốt việc tiêm phòng 6 bệnh cho trẻ em (xem bài tiêm chủng mở rộng)

Nâng cao dinh dưỡng, tránh các yếu tố làm tăng nguy cơ nhiễm khuẩn hô hấp cấp

Đánh giá, phân loại và xử trí nhiễm khuẩn hô hấp cấp

Nhiễm khuẩn hô hấp cấp có thể có nhiều dấu hiệu và triệu chứng khác nhau bao gồm : Ho, khó thở, đau họng,  chảy  mũi  nước,  đau  tai,  chảy  mủ  tai  và  sốt.  Sốt  là  triệu  chứng  phổ  biến  trong nhiễm khuẩn hô hấp cấp. May mắn là đa số các trẻ em bị nhiễm khuẩn hô hấp cấp nhẹ như cảm lạnh, hoặc viêm phế quản. Những trẻ như vậy không bị ốm nặng và có thể được gia đình chữa ở nhà mà không cần dùng kháng sinh. Tuy vậy một ít trẻ bị viêm phổi nếu không được dùng kháng sinh sẽ có thể chết vì thiếu oxy hoặc do nhiễm khuẩn huyết. Khoảng 1/4 trẻ <5 tuổi chết ở các nước đang phát triển là do viêm phổi .

Như vậy điều trị trẻ bị viêm phổi sẽ có thể làm giảm rất nhiều số tử vong ở trẻ em. Để được như vậy người cán bộ y tế phải có khả năng thực hiện một nhiệm vụ khó khăn là xác định được một số ít trẻ bị ốm rất nặng trong số trẻ bị nhiễm khuẩn hô hấp cấp mà hầu hết là nhẹ.

Đánh giá

Đánh giá là tìm các thông tin về bệnh của đứa trẻ bằng cách hỏi người mẹû, nhìn và nghe.

Hỏi

Trẻ bao nhiêu tuổi ?

Trẻ có ho không ? Ho từ bao lâu rồi ?

Đối với trẻ từ 2 tháng đến 5 tuổi : hỏi trẻ có uống nước được không ?

Đối với trẻ < 2tháng tuổi : hỏi trẻ có bú kém không ?

Trẻ có sốt không ? Sốt từ bao giờ ?

Trẻ có co giật không ?

Nhìn, nghe